GÜNEYDOĞU ANADOLU PROJESİNDE SON DURUM

SONUÇLARI VE ÖNERİLER

ARKA PLAN

1.  GAP MASTER PLAN DÖNEMİ (1989-2002)

GAP Bölgesi; ülkemizin %9.7 alanında (75 000 km²=7,5 milyon ha) 9 milyon insanın yaşadığı Kilis, Gaziantep, Adıyaman, Şanlıurfa, Mardin, Diyarbakır, Batman, Siirt ve Şırnak illerini kapsamaktadır. Çoğu yüksek platolar olmak üzere düzlüklerden oluşan verimli Bölge topraklarının 3.2 milyon ha arazisinde işlemeli tarım yapılabilmektedir. Bölgede ülke yüzey sularının %30,4’ü (56 milyar m³/yıl) ve yeraltı suyu miktarının % 21,7’si (5 milyar m³/yıl ve bunun 3.8 milyar m³’ü 2020 yılında kullanılmıştır https://www.dsi.gov.tr/Sayfa/Detay/1499) sahiptir. Harran, Ceylanpınar gibi güneydeki ovalarda 300 güne kadar uzayan yetişme periyoduyla iki yılda 5 ürün yetiştirilebilecek bir iklim sahibine Bölgeye; “Yukarı Mezopotamya” ve yaygın olarak “Bereketli Hilal” adı verilemektedir.

Güneydoğu Anadolu’nun toprak, su, iklim gibi doğal ve insan varlığı ve becerileri gibi beşeri kaynaklarını değerlendirerek bu yörede yaşayan insanlarımızın gelir düzeyini ve yaşam kalitesini yükseltmeyi, bölgelerarası gelişmişlik farklılıklarını gidermeyi ve ulusal düzeyde ekonomik gelişme ve sosyal istikrar hedeflerine katkıda bulunmayı amaçlayan GAP’ın temelleri; Ulu Önder Atatürk’ün emirleriyle 1935 yılında Fırat nehrinin enerji potansiyelinin ölçümüyle atılmıştır. 1980’li yıllarının ortasına kadar Fırat ve Dicle alt havzalarında ayrı ayrı yürütülen plan ve proje faaliyetleri birleştirilerek GAP adını almış ve DPT 1989 yılında “GAP Master Planı”nı hazırlatmıştır. (http://yayin.gap.gov.tr/guneydogu-anadolu-projesi-master-plan-calismasi-master-plan-nihai-raporu-cilt-1-yayin-96aa15d7ad.html)

GAP Master Planı ile 2005 yılına kadar Fırat-Dicle Havzası’nda sulama ve hidroelektrik enerji üretimine yönelik toplam 13 proje paketi ile 22 baraj ve 27 milyar kWh elektrik üretecek 19 hidroelektrik santralinin yapılması ve yaklaşık 1,7 milyon ha tarım alanının sulamaya açılması yapımı öngörülmüştür.  Master plan GAP bittiğinde 3.8 milyon insanın iş bulacağını, yıllık 2.2 milyar $ enerji ve 2.1 milyar $ tarımsal gelir elde edileceğini hesaplamış ve bu ve dolaylı faydaların kişi başı gelirin %209 ve bölgesel GSBH’nın %445 artacağını öngörmüştür.

GAP’ın fiziki yatırımlarından beklenen faydaya ulaşmak için ihtiyaç duyulacak ekonomik, sosyal ve teknik araştırma ve planlamaları yapmak, hükümete gerekli tavsiyelerde bulunmak ve bütünsel yönetilmesini sağlamak amacıyla GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı-GAP BKİB 1989 yılında kurulmuştur.

Bir taraftan DSİ başta olmak üzere birçok kurum Atatürk Barajı, Urfa Sulama Tünelleri, Mardin-Ceylanpınar Ana Kanalı, Şanlıurfa-Harran Sulama Şebekesi gibi fiziki yatırımları gerçekleştiriyor, yeni projelerin planlama ve uygulama projelerini hazırlıyor iken, diğer taraftan GAP BKİ Başkanlığı da bu yatırımlardan beklenen faydaya ulaşmak için ülkemizde ilklerden sayılabilecek “Tarım Ürünleri Pazarlaması ve Bitki Deseni Planlaması ile Pazarlama ve Bitki Deseni Planlaması Çalışmasının Entegrasyonu”, “Bölgesel Ulaşım ve Altyapı”, “GAP Alanındaki Tarım İşletmelerinin Analizi: Kısa, Orta Uzun Vadedeki Kredi İhtiyaçları”, “GAP Sulama Sistemlerinin İşletme, Bakım ve Yönetimi”, “ “GAP Bölgesi Tarımsal Mekanizasyon Etüdü ve Ortak Makine Kullanımı”, “GAP Bölgesi Nüfus Hareketleri”, “GAP Sosyal Eylem Planı” gibi teknik, ekonomik ve sosyal araştırma ve etütleri yapmış, eylem planları hazırlamış ve  sonuçlarını örnek uygulamalarla test etmiştir.

GAP İdaresinin yetkilendirilmemesi nedeniyle GAP’ta dünden bugüne hiçbir zaman ilgili kurumlarla tam koordinasyon sağlanamamış, her kurum ayrı çalışmıştır. Bundan dolayı GAP İdaresi ülkemizde zamanın önüne geçecek yeni fikirleri projelere dönüştürerek örnek uygulamalara yönelmiş, ancak bu örnek projelerle ilgili kurumlar ile koordinasyon yapabilmiştir.

DSİ 2002 yılı sonunda 219 bin ha alanı sulamaya açabilmiştir.

2.  GAP BÖLGE KALKINMA PLANI (2002-2010)

GAP yatırımlarındaki gecikmeler, kalkınma felsefesinde sürdürülebilirlik, bütüncül yaklaşım, sosyal konulara ağırlık verme gibi yeni yaklaşımlar projenin top yekun ele alınarak Bölgesel Kalkınma Planına dönüştürülmesini ihtiyacı ortaya çıkmıştır. GAP İdaresi yurtdışında bulduğu hibe ile bünyesindeki ve dışarıdan sözleşmeli uzmanların oluşturduğu planlama ofisi kurmuş, iki yılı aşkın sürede 40’a yakın delegasyonunda içinde bulunduğu çok kapsamlı ve nitelikli “GAP Bölge Kalkınma Planı” hazırlamıştır. Yüksek Planlama Kurulunun 2002 yılında aldığı kararla yürürlüğe giren Planda sulanabilir arazi su kaynağı Ceyhan havzasında olan Klavuzlu Barajının Gaziantep’te sulayacağı alanlar ve sınır ölçümleriyle DSİ sulamaları 1.822.000 ha ve küçük su işleri ile halk sulamaları dahil edilerek 2.1 milyon ha alana çıkarılmıştır. (http://yayin.gap.gov.tr/gap-bolge-kalkinma-plani-yonetici-ozeti-cilt-1-yayin-83359b69f3.html)

Kalkınma Planı sonu olan 2008’de sulamaya açılan alan 300 bin ha dır.Gerçekleşme oranı %16.4’tür.

3.  BİRİNCİ GAP EYLEM PLANI (2008-2012)

Hükümetler GAP’ı siyasal amaçlar için özel proje olarak görmesine rağmen geçmişten gelen alışkanlıklarla/tercihlerle GAP’ın ihtiyaç duyduğu finansmanı ülke yatırım bütçesinden alan ve nüfus oranı olan %10’undan bile daha az bütçe ayırmıştır. Gecikmeler ve beklenen faydalara ulaşılmaması gerçekçi bir eylem plana ihtiyacı ortaya çıkarmıştır. Ekonomik Koordinasyondan Sorumlu Başbakan Yardımcısının koordinasyonunda 5 gelişme ekseni temelinde ilgili kurum ve kuruluşların işbirliği ve sorumluluklarının tanımlandığı, 5 yıllık bütçe ihtiyaçlarının netlik kazandığı 1. GAP Eylem Planı 2008’de uygulamaya konulmuştur. GAP EP su kaynağı hazır olan ve inşaatına başlanılmış veya projesi hazır olan 1.06 milyon ha arazinin sulanmasının hedeflendiği kamuoyuna sunulsa bile; plan detaylarında gerçekte 650 bin ha sulanması, kalan 410 bin ha alanın sadece sulama ana kanal inşaatının tamamlanması öngörülmüştür.http://www.gap.gov.tr/upload/dosyalar/pdfler/icerik/GAP_EYLEM_PLAN_2008_2012.pdf

Sulamaya açılması hedeflenen projelerde de 2. ve 3. kademe pompaj sulamaları ekonomik olmadığı gerekçesiyle plan dahil edilmemiştir. Örneğin; Suruç Pompaj Sulaması Atatürk Barajından suyu pompajla alıp, Taşbasan Depolamasına verilmekte ve 2.-3. kademe pompajla birlikte 95 bin ha alan sulanacak iken, 1. pompaj kademesi altında kalan 57000 ha alanın sulanması planlanmıştır. 1. GAP EP açıklandığı Nisan 2008’de GAP’a başlanalı 18 yılı geçmiş ve bu zaman diliminde eski sulamalar dahil ancak 300 bin ha alan sulamaya açılmıştı. İlave 500 bin ha alanın 5 yılda açılması finansmanı bulunsa bile uygulama projelerinin olmaması nedeniyle hayaldi. Bu dönemde ülke yatırım bütçesinin %13-14 payı GAP’a ayrılmış ve mevcut sulama alanına 5 yılda 124 bin ha alan ilave edilerek 397 bin ha ulaşılmıştır. Sulama yatırımlarının gerçekleşmesi bölgenin sulama potansiyeline göre %22 ve 1. EP hedefine göre %61’dir.

4.  İKİNCİ GAP EYLEM PLANI (2014-2018)

Birinci GAP EP sona erdiği 2012’den 2 yıl sonra 2. GAP EP hazırlanmıştır. 1. GAP EP felsefesiyle 5 eksen üzerine inşa edilen 2. GAP EP sulama hedefleri 1. GAP EP hedeflerine ilave olarak müstakil 3-15 bin ha sulama alanına sahip barajların inşaatlarının tamamlanması ve yeni pompaj ve cazibe sulama şebekelerinin inşaatlarına başlanılması hedeflenmiştir. 2. GAP EP sonunda bölgede 1,06 milyon ha alanın sulamaya açılması planlanmıştır. (http://www.gap.gov.tr/upload/dosyalar/pdfler/icerik/GAP_EYLEM_PLANI.pdf)

Bu dönemde Batman Silvan Sulaması (245 bin ha) için Silvan Barajı inşaatına başlanılmış, sulama sahasında yer alan yaz dönemlerinde kuru olan 7 derenin üzerine GAP Master Planında olmayan 7 baraj yapımı planlanmış ve inşaatına başlanılmıştır. DSİ’nin takdir edilmesi gereken bu planlamasıyla hem kış yağışları ve hem de sulamadan dönen sular depolanarak sulama alanlarında temini garanti altına alınacak. Ayrıca bu dönemde DSİ’nin ülke genelinde uygulama koyduğu 1000 Köye 1000 Gölet Projesi devreye girmiş, GAP dışında kalan birçok küçük sulama işi gerçekleştirilmiştir

2020 yılı sonu itibariyle 598 bin ha alan sulamaya açılmış, ve 141 bin ha alanda da sulama şebeke inşaatı devam etmektedir. Sulama yatırımlarının gerçekleşmesi bölgenin sulama potansiyeline göre %32.8 ve 2. EP hedefine göre %56.4’tür.  Enerji yatırımlarında gerçekleşme oranı %98’e ulaşmış ve 2020 sonuna kadar  üretilen hidroelektrik santrallerinden 491.4 milyar kWh elektrik üretilmiş ve enerjinin tesis çıkış bedeli olan 0.06 $/kWh ile çarpıldığında 29.5 $ gelir elde edilmiştir. Tarımsal sulamalardan yaklaşık 12 milyar $ gelir elde edilmiş olup, toplam GAP faydası 42 milyar $’ı aşmıştır. GAP’ta günümüze kadar her sektör dahil 25-30 milyar $ harcandığı göz önüne alınırsa, GAP bu harcamayı geri ödemiş ve kâra geçmiştir.

5.  GAP BÖLGE KALKINMA PROGRAMI-EYLEM PLANI (2021-23)

GAP İdaresi kurumsal hedef ve programlarını içeren Stratejik Plan gibi görülebilecek GAP Bölge Kalkınma Programı adlı Eylem Planını 2021-23 için devreye koymuştur. Bu plan kuruma özgü olduğundan GAP’ta beklenen fayda hedeflerine ulaşılması için gereken diğer faaliyetleri GAP İdaresi ölçeğinde ele almaktadır. Sulama yatırımları 2. GAP EP öngörülerine göre devam etmektedir. (http://www.gap.gov.tr/upload/dosyalar/pdfler/icerik/BKP2021-2023.pdf)

6.  ARKA PLAN ÖZETİ

Yukarıda dönemsel olarak Master, Kalkınma, Eylem, Program gibi plan isimlendirmeleriyle hedefler konulan ve uygulanmaya çalışılan GAP Projesinin sulama yatırımları boyutunda özeti tablo 1’de verilmiştir. Hiçbir hedefi tutmayan projenin daraltılmış 2. GAP Eylem Planı hedefi olan 1.070.355 ha sulama alanının bitiş zamanı 2018 yılı sonu olmasına rağmen 2020 yılı sonunda ancak 600.000 ha alana ulaşılmıştır. İnşaatı devam eden sulama alanı 140 bin ha’dır.

Tablo 1. GAP Sulama Yatırımlarında plan öngörüleri ve gerçekleşmeler (ha)

Bunda en büyük neden GAP’a ayrılan bütçe olanaklarıdır. Devlet Yatırım Bütçesinden GAP’ın aldığı paylar tablo 2’de verilmiştir.

Yıl bazında %5 ila %14 arasında yatırım bütçesinden pay alan GAP Projesinde bütçe başta enerji olmak üzere diğer altyapılara harcanmıştır. 7500 MWh hidrolik kurulu gücün %98’i gerçekleşmiş ve ülke ekonomisine katkı sağlamaktadır.

Tablo 2. GAP’a Yapılan Kamu Yatırım Tahsisleri (1990-2020) (milyon  TL)

http://yayin.gap.gov.tr/2020-gap-son-durum-yayin-756f4854d1.html düzenlenmiştir.

GAP SONUÇLARI

Bölge kalkınma projesi uygulamasının topyekun sonucu zamanında DPT’nin, günümüzde Sanayi ve Teknoloji Bakanlığının periyodik olarak yaptığı sosyo-ekonomik gelişmişlik endeksi (SEGE) raporlarında görülmektedir (tablo 3) Tablo 3. GAP İllerinin sosyoekonomik gelişmişlik sıralamaları

https://www.sanayi.gov.tr/merkez-birimi/b94224510b7b/sege/il-sege-raporlari düzenlenmiştir

SEGE; sağlığa, eğitime, kültür-sanata vb erişime, gelire, altyapıya birçok göstergelerin bir arda değerlendirildiği bir göstergedir. Hükümetlerin reklam yüzü, siyasi kozu GAP Bölge Kalkınma Projesi 30 yılı aşkın süredir uygulanmasına rağmen ülkenin diğer yörelerine göre gelişme hızı daha az olmuş, her SEGE sıralamasında daha da gerilere düşmüştür.   SEGE 1985 sıralamasında son 10’da 1 il var iken, 1996’da 2 il, 2011’de 4 il ve 2017’de 5 il olmuştur. Bölgenin tüm illeri SEGE sıralamasında her dönem daha alt sıralara gerilemiş, 2003’te 20. Sıradaki Gaziantep 8 yıl sonra 30. Sıraya gerilemiştir. GAP’ın en büyük yatırımını alan Şanlıurfa 1991 yılında 73 il içinde 56. sırada iken (eğer 81 il olsaydı 63. sırada olurdu) 2017 yılında 73. olmuş, 10 ilin daha gerişine düşmüştür. Diyarbakır, Batman, Şanlıurfa, Mardin, Siirt, Şırnak illerinin neyi eksik ki 67. sıradaki serhat ilimiz olan 2000 m rakıma yerleşik Ardahan’ın gerisine düşmüştür. Adıyaman çok az bir farkla 66. sırayı almıştır.

  GAP’ta sulama yatırımlarının yavaş olduğunu yukarıda belirtmemize rağmen, ülke gerçeğinde 2013-2020 yılları arasında net sulama alanı 2.85 milyon ha’dan %21.6 artarak 3.46 milyon ha’a çıkarken, GAP’ta 289 bin ha’dan 429 bin ha alana ulaşmıştır. Artış oranı %48.4’tür. https://dsi.gov.tr/Sayfa/Detay/1499

GAP kapsamında 89 bin ha sulama alanı olan Nusaybin-Cizre-İdil sulamasının su kaynağı olan Cizre Barajının inşaatına başlanılmamıştır.

Sulamaların faydalarının devamı için sulama tesislerinin devamlılığına ve teknik, ekonomik ve yönetimsel önlemlere ihtiyaç duyulmaktadır. Sulamaların izlenmesinde uluslararası kabul görmüş  ekonomik, sosyal ve fiziki performans göstergeleri vardır. DSİ bunların çoğunu toplamaktadır. Fakat bazılarını yayınlamamaktadır, yayınladıklarını karşılaştırma imkanı verecek analizler yapmamaktadır, ham verilere ulaşılamamaktadır. Dip notta açıklandığı gibi hatalı analizler de yapmaktadır. Bunlara rağmen;

GAP bölgesindeki sulama oranları[1] tesislerin yeniliği, sulamaya olan doğal ihtiyaç ve başka istihdam olanaklarını olmaması, ortalama işletme büyüklüğünün fazlalığı nedeniyle tarımın nispeten ekonomik olması sebebiyle diğer bölgelerden yüksektir (tablo 4).  Ancak sulama şebekelerinin projelendirilmesindeki bitki deseninden ayrılarak monokültür diyebileceğimiz ağırlıklı hububat, pamuk, ikinci ürün mısır yetiştiriciliği nedeniyle sulama suyu temin yüzdesi[2] diğer bölgelere göre yüksek olsa dahi düşüktür. https://dsi.gov.tr/Sayfa/Detay/1499 kaynağından yorumlanmıştır.  

Tablo 4. GAP sulamalarının sulama oranı ve sulama suyu temin oranları

Şanlıurfa sulamalarının büyük bir kısmını oluşturan Şanlıurfa-Harran Ovaları sulaması Yukarı Harran ve Akçakale YAS dahil 157 bin ha daha geniş alanı kapsamaktadır ve 2021 yılında ürün deseni %122 yoğunlukta gerçekleşmiştir (Tablo 5.).

Ağustos; ürün yoğunluğu %67’5i pamuk ve  %22’si ikinci ürün mısırla sulama suyuna en fazla ihtiyaç duyulduğu aydır. Bu dönemde drenaj kanallarından takviyeler, sulama kanallarının kapasitesini artıracak ilave duvar örmelere rağmen sulama suyu ihtiyacının ancak %55-60 karşılanabilmektedir. Buna rağmen; gelecekte kötü sonuçları ortaya çıkaracak drenaj yetersizliği nedeniyle su tablasından beslenmeyle verimler ülke ortalamasından %20-25 daha fazladır. 

Tablo 5. Şanlıurfa-Harran Ovalar sulaması 2021 geçici sonuçları

DSİ XV. Bölge Müdürlüğü 2021 Mahsul Sayım Sonuçları ham veriler alınarak, işlenmiştir. Yayınlanmamıştır.

GAP; tarımın başkenti ve ihracatın üstü olacak, tarımdan 2.5 milyar dolar yıllık gelir gelecek ve üreten, girdi temin eden, işleyen, pazarlayanla 3.5 milyondan fazla insana iş bulacak diye projelendirilmişti. Sabah hasat edilen taze meyveler, sebzeler işlenecek, paketlenecek ve akşamında İstanbul, Frankfurt, Londra Dubai’ye uçakla ihraç edilecekti. Şanlıurfa’da kargo ağırlıklı Şanlıurfa GAP Uluslararası Havalimanı inşa edildi. Ancak 1 kg ürün gönderilemedi. Çünkü yalnız kalan üreticiler yerel koşulları dikkate alarak mono kültür tarımı yapmak zorunda kalmışlardır. Bunda toprak dağılımındaki dengesizlikte önemli bir nedendir. Harran Ovası genelinde ailelerin %58.5’i topraksız, en geniş toprağa sahip ailelerin %5’i toplam toprakların %27.5’ine sahiptir (Şanlıurfa-Harran Ovaları Tarla-İçi Geliştirme Projesi: Sosyal Araştırma Raporu, 1999, Şanlıurfa).  Bu gerçekler potansiyelden faydalanma oranını düşürdüğü gibi, gelir düşüklüğü nedeniyle modern tarım tekniklere geçişleri engellemektedir. Toprakta alkalilik, tuzluluk, yüksek taban suyu problemleri, mücadelesi giderek pahalılaşan yabancı ot ve zararlı salgınlarına neden olmaktadır. Harran’ın ürün deseni tarımsal mekanizasyon ağırlıklı olduğu için kısa zamanda yapılması gereken bakım işlerine daha güçlü, daha fazla miktarda traktör ve alet-ekipmana ihtiyaç duyulmaktadır. Bu da atıl kapasiteye ve ölü sermaye yatırımına neden olmaktadır. Öte yandan kısa dönemlere dağılmış işgücü talepleri nedeniyle toprak sahiplerinde atıl işgücü olmakta ve az topraklı-topraksız aileler sürekli iş bulamadıklarından evlerinden-yurtlarından uzak diyarlara mevsimlik gezici (bir yılda ortalama 2 ile 5 ayrı yere gitmektedir- Prof. Dr. Bülent Gülçubuk-AÜZF Tarım Ekonomisi Bölümü) işçi olarak gitmektedir. Buradaki en önemli dram da mevsimlik gezici işçi çocukları aileleri ile birlikte giderler, okulu Nisan ortasında kapanır, Aralık ayı başında açılır.

Harran Ovasında sulamadan önce, şimdiki durumda ve GAP BKP bitki deseninde ihtiyaç duyulan dönemsel işgücü ve mekanizasyon ihtiyaçları GAP Tarımsal Araştırma Enstitüsü verilerine göre hesaplanmış ve tablo 6’da verilmiştir. Tablodan da görüleceği üzere sulamanın kuru tarıma göre 7 ila 12 kat daha fazla istihdam yarattığı ve istihdamın da Nisan ayından aralığın başına kadar dengeli dağıldığı görülmektedir. Planlanan ürün desenleri geçekleştiğinde istihdamın yayılımı daha düzgündür.

Tablo 6. Harran Ovasında farklı ürün desenlerinde iş gücü ve mekanizasyon ihtiyaçları (saat/ha)

Harran sulamasında su Atatürk Barajından Tüneller vasıtasıyla hiçbir enerji harcanmadan (hatta Şanlıurfa HES’te elektrik üreterek) arazilere ulaştığından heryer sulanmakta ve buğday sonrası %22 ikinci ürün mısır yetiştirilirken; standart 220 m tarla uzunluğuna sahip arazi toplulaştırılması yapılmış, her parselin başında içme suyu kalitesinde filtre edilmiş 3 bar basıncıyla  yağmurlama ve damla sulamaya hazır ülkemizin ilk modern basınçlı sulama şebeksine sahip 3 kademe pompajlı 18 322 ha alana sahip Yaylak Pompaj Sulaması; 3 kademe pompajla sulanmaktaydı. Elektrik maliyetlerinin yüksek olması ve 2019 yılında elektrik borcu nedeniyle sık sık dağıtım şirketinin enerjiyi kesmesi nedeniyle çiftçilerin geleceği görememeleri sonucunda 2020 yılında arazinin 6 948 ha (Sulanabilir arazinin ancak %37’si) sulanmıştır) sulama yapılmıştır. Ekolojik ve altyapı olarak Harran’a üstünlüğü olan ve aynı zamanda dengeli toprak dağılımı olduğu Yaylak Pompaj sulamasında ürün çeşitliliği daha fazla olmasına rağmen çiftçilerin damla, yağmurlama gibi sulama sistemlerine yatırım yapamaması nedeniyle verimleri daha düşüktür. 2021 yılında birinci ürün ekilişi 9309’ha’dır  (Tablo 7). Sulamaya açıldığı 2004 yılı fiyatlarıyla kamulaştırma ve diğer yatırımlar hariç 12500 $/ha (toplam 230 milyon $) yatırımla gerçekleşen sulamanın atıl kalmasını kimse açıklayamaz.

Gaziantep Belkıs-Nizip Pompaj sulaması 10 164 ha olup, 2013-16 döneminde enerji pahalılığı nedeniyle işletilememiş, 2020 yılında alanın sadece %25’ide sulama yapılmıştır. Suyun pahalılığı çiftçilere kısıtlı sulamaya zorlamış ve ihtiyacın %37’si kadarıyla sulama yapılmıştır. Sulamanın fayda/masraf oranı 1’in altında (0.86) düşmüştür.  

Atatürk Barajı suları altında kalan Samsat’ta yapılan pompaj sulaması 2009 yılında işletmeye açılmıştır. Enerji pahalılığı nedeniyle 2013-2017 arasında sulama yapılmamış, güneş enerjisi santrali kurulduktan sonra çiftçiler sulamaya başlamışlar ve sulama oranı %89’a ulaşarak 2360 ha sulu tarım yapmışlardır. Sulama suyu ihtiyacını karşılama oranı %100 olup, fayda/masraf oranı 2.79’a ulaşmıştır.

Tablo 7. Yaylak Pompaj Sulaması 2021 yılı mahsul sayım sonucu

DSİ XV. Bölge Müdürlüğü 2021 Mahsul Sayım Sonuçları ham veriler alınarak, işlenmiştir. Yayınlanmamıştır.

Henüz DSİ tarafından işletilen, 2015 yılında sulamaya açılan 56 295 ha sulama alanına sahip, daha fazla basma yüksekliği (daha pahalı) olan Suruç Pompaj Sulamasında sulama oranı %100, ve ürün yoğunluğu %107’dir. Burada sulama çiftçi örgütüne devredilmediği için elektrik aboneliği DSİ’de olup, gerçekçi sulama ücreti uygulanmamaktadır. Neredeyse enerjinin tamamı DSİ’ce ödenmektedir. Suya para ödenmediği için de sulama ihtiyacından %73 daha fazla kullanmaktadır. Bu da yüksek taban suyu, drenaj, sivrisinek gibi çevresel sorunlara neden olmaktadır (2020 Yılı DSİ’ce İşletilen ve Devredilen Sulama Tesisleri Değerlendirme Raporu, Ankara, 2021).

      Dr. Hüseyin DEMİR                                                   Abdullah MELİK         

Su Kaynaklarını Planlama,                             TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası

Su Yönetimi ve Kalkınma üzerine                             Şanlıurfa Şube Başkanı

Fikir işçisi                                                             abdullahmelik70@gmail.com

demirh40@hotmail.com